Een
winterverhaal
Het was lekker warm
in de keuken van mijn grootmoeder, die ook onze keuken was, ik weet niet eens
meer of wij bij háár woonden of zij bij óns. Het was vooral zo behaaglijk omdat
er ijspegels van bijna een meter aan de dakrand hingen, sprookjesachtig schitterend
ijs. Doordat de zon erop stond, zag ik de kleuren erin leven. De ijspegels
maakten van ons sobere huis een toverkasteeltje, vooral door de wonderlijke verhalen die mijn grootmoeder,
het liefst met dit soort winterweer, aan ons vertelde. Veel verhalen over de
geheimen van de Peel, over de verborgen schatten in het Soemeer die je alleen
met middernacht kunt vinden als je er zeker van bent dat je ziel zo wit is als
een pas gewassen laken, of over de geest van de Romein die de gouden helm zoekt
die hij in het moeras heeft verloren. Verhalen soms zo griezelig dat ik van spanning
met mijn kont vast leek te vriezen aan mijn stoel. Stijf van spanning, bang dat
ik door me te bewegen de hele sfeer in de keuken naar de maan zou helpen en de
betovering van de vertelling zou verbreken.
Zo ging het meestal,
maar elke dag een beetje anders.
‘Er was eens een meisje dat haar moeder nooit wilde helpen met de was, met de was strijken, met de was ophangen,’ zo begon grootje haar verhaal dit keer. Misschien kwam ze tot dit verhaal door mijn moeder, die buiten bezig was met het wasgoed. Moeder haalde de stijf bevroren lakens, waaruit de dromen van drie jongens en een meisje waren weg gekookt, van de lijn. Helaas moest de wasbeurt worden overgedaan omdat een hoestbui van de schoorsteen van de steenfabriek een laagje roet over de schone lakens had gespreid, alsof de duivel eroverheen had geademd.
Mijn
grootmoeder betrok de gebeurtenissen van het moment altijd in haar verhalen,
dus toen ze vertelde over het ongehoorzame meisje dat haar moeder niet wilde
helpen, keken we tussen de ijspegels door naar mijn moeder die buiten in
gevecht was met onwillige lakens die niet meer terugwilden naar onze jongensbedden
en zich ijzig stijf hielden in hun verzet tegen een volgende kookbeurt in de gloeiende
wasketel. Met over haar zomerschort een oude jas, die openhing door gebrek aan
knopen, probeerde moeder de lakens die dreigden te breken van de draad te
tillen. Fier, met wapperende haren in de ijzige wind, stond ze daar, kwaad
omdat wij geen poot uitstaken om haar te helpen.
Grootmoeder
en ik spanden vaker samen tegen moeder, zeker in een geval als dit, omdat het
allemaal haar eigen schuld was. Grootmoeder had haar gewaarschuwd en wel tien
keer gezegd dat het veel te koud was om de natte lakens buiten te hangen. En ik
had haar gezegd dat ik het helemaal niet nodig vond dat de lakens werden gewassen
omdat ik het juist lekker vond dat ze een beetje vies waren en naar mij roken
als ik naar bed ging. Ik vond het helemaal geen lolletje om in de winterse slaapkamer
tussen koude gesteven lakens te slapen, liever waren me de lakens die een
beetje aanvoelden als mijn eigen vel, een huid die ook weinig zeep kon verdragen.
Het
was wel spannend dat het verhaal dat grootmoeder begon te vertellen over mijn
moeder ging en dat ik dat wat ik nu te horen kreeg eigenlijk niet mocht weten.
Een kind hoorde niets te weten van de kwade streken van zijn ouders toen die zelf
nog kinderen waren. Maar grootmoeder trok zich daar niets van aan. Dus vertelde
ze het verhaal over een meisje dat niet wilde luisteren in de vorm van een
sprookje, dat had ik wel door. Ik mocht het geloven of niet.
Met
de verhalen van grootmoeder kon het alle kanten op. Ze hield er vooral van om
te vertellen over de mensen ‘die van ons waren’ maar die er toevallig niet bij waren,
in ieder geval niet binnen gehoorafstand. Omdat wij twee alleen binnen waren en
moeder buiten bezig was, was zij het onderwerp. Ik kende grootmoeder. Straks als ik naar Jong Nederland was en zij
alleen was met mijn moeder, zou ze, zeker weten, het een en ander over mij
vertellen. Soms deed ik of ik wegging en sloop even later op kousenvoeten door
de achterdeur binnen. Het was altijd raak: dan had ze het over mij. Ik had haar
betrapt, maar toch ging ik weg, omdat ik iets hoorde dat niet bedoeld was voor
mijn oren. Mijn gedrag was tegen haar spelregels.
‘Er
was eens een meisje dat haar moeder nooit wilde helpen met de was ophangen of
op de bleek leggen,’ herhaalde grootmoeder. ‘Niet dat ze er te lui voor was,
maar ze vond al dat gedoe van de was koken met Reckits Blauw voor een nog
schonere schijn van witheid, het drogen aan de waslijn of op de bleek, waar de
lakens lagen uitgespreid met vier roestige bakstenen op de hoeken om de wind
voor de gek te houden, en het strijken met het strijkijzer vol gloeiende
kooltjes alleen maar tijdverlies.’
‘Dat
snap ik, al die wasbeurten is werk voor niks,’ zei ik, vol bewondering voor de
lange zin die ze zojuist had uitgesproken, waarin ik vier komma’s had geteld.
Ik telde altijd de komma’s. Dat was makkelijk, want na elke komma haalde ze
even adem. Soms maakte ze zinnen die in een boek een paginalang zouden zijn.
Vierentwintig komma’s was de hoogste score. Zo’n lange zin had ik nog nooit
gelezen, maar voor haar waren zo’n lange zinnen heel gewoon.
‘Ja,
vroeger was ze net als jij,’ zei grootmoeder vrolijk. ‘Zij maakte van haar bed
ook altijd een holletje, waarin ze hokte met de beesten die haar in haar dromen
kwamen bezoeken.’
‘Als
ze zelf zo goed weet hoe kinderen zijn,’ zei ik wat verbaasd, ‘waarom laat ze
dan mijn bed niet met rust? Die lakens waren nog goed.’
‘Moeders
doen onverklaarbare dingen,’ zei grootje. ‘Misschien willen ze zelf het kind
zijn dat ze op schoot hebben. Toen ik nog een moeder was, deed ik ook vreemde
dingen hoor. Toen dacht ik ook dat ik de baas was. Dacht je dat ik ooit naar
mijn kinderen luisterde? Nee hoor. Zij moesten luisteren naar mij. Nu ik
grootmoeder ben, snap ik weer hoe het voelde om kind te zijn. Nu begrijp ik
weer dat je de mooiste avonturen van je leven in je bed beleeft.’
‘Mijn
moeder is gek,’ zei ik. ‘Als mijn bed naar mijn beesten ruikt, haalt ze er de
lakens af en moeten ze in de was. Gewoon idioot. En dan moet ik weer helemaal
vooraan beginnen met de dieren en de marsmannetjes en de… de, ik heb u nog niet
verteld dat ik vannacht van lilliputters heb gedroomd, dat ik geprobeerd heb ze
mijn tent in te lokken. Ze houden niet van schone lakens die naar stijfsel stinken.’
‘Precies,
zo praatte je moeder vroeger ook,’ zei grootje. ‘Ze was altijd bezig met andere
dingen dan de karweitjes die ze in huis moest doen. Ze had veel tijd nodig voor
zichzelf. Ze was een trots meisje. Misschien zeg ik dat verkeerd, maar ze was
veel bezig met zichzelf. Ze stond vaak in de gang waar de spiegel hing, om naar
zichzelf te kijken. Ze was trots op haar mooie gezichtje en haar lange donkere vlechten
met strikken. Soms kamde ze uren haar haren.’
‘Dat
doet ze nog steeds,’ zei ik.
‘Gelukkig
wel,’ zei grootje.
Het
was oorlog. Moeder bond de strijd aan met de wind die de stijve lakens
probeerde weg te blazen in de richting van de boomgaard. Een windvlaag kreeg
het witrozige laken van mijn zusje te pakken en hing het, als een verdwaalde
grote vlieger, in een van de kale kersenbomen. Moeder holde achter de lappen
aan die ze, met twintig handen te weinig, onmachtig boven zich hield en die
haar naar de bongerd trokken. Moeder greep paniekerig naar de lappen die uit
haar handen waaiden, kijkend naar het laken in de boom, dat een beetje naar
kersen kleurde omdat het vroeger misschien echt roze was geweest.
Vanachter
het raam keken grootmoeder en ik toe hoe de gebeurtenis zich zou ontknopen. Ik
verwachtte dat moeder aan de witte zeilen zou opstijgen en misschien zelfs tot
boven de kersenbomen zou worden geblazen, zo wild gingen de lakens tekeer in de
wind. En misschien zou ze wel over het dak van het kippenhok van buurman Hermans
vliegen, en dan zou zijn zoon die een beetje gek was naar haar zwaaien. En
misschien vloog ze wel over de drooghokken van de steenfabriek, waarin de uit leem
gevormde stenen stonden te bevriezen in plaats van te drogen zodat de arbeiders
die later allemaal weg moesten gooien. En misschien…, stel je toch voor dat ze
met al haar lakens aan de bliksemafleider boven op de schoorsteen van de
steenfabriek zou blijven hangen! Adembenemend! Het zou kunnen! Het zou kunnen!!!
Met moeder wist je het nooit. Een voor een werden de lakens uit haar handen gerukt
om naar de boomgaard te zeilen, alsof ze wilden ontkomen aan de volgende
wasbeurt die ze nog doorzichtiger zou maken. Ze waren oud. Ze waren van grootmoeder
geweest. Twee generaties kinderen hadden ertussen geslapen.
Moeder
won. Met de hark trok ze de lakens uit de takken, plukte ten slotte het laken
van mijn zusje uit de kersenboom en klopte het af met een hardheid die op een afstraffing
leek. Triomfantelijk kwam ze naar binnen met het witrozige laken dat het
kleinste was, maar het dapperst was geweest. Dat had je altijd: ik was ook het
kleinst, en daarom moest ik altijd het hardst vechten tegen mijn oudere broers,
die dachten dat ik een hamster of een hond was die je af en toe stiekem kon
meppen als je een pestbui had.
Moeder
zette de stijve lakens rechtop tegen de muur achter de kachel, waar ze op een
vreemde manier, vol schuldgevoel, in elkaar begonnen te zakken, ontmoedigd door
de wetenschap dat ze opnieuw zouden worden gekookt en gestoomd tot ze weer
kraakhelder zouden zijn en opnieuw aan de waslijn zouden worden uitgehangen,
hun uiterste witte witheid tonend, zodat de hele straat kon zien dat wij toch
een proper gezin waren ondanks het feit dat we drie jongens hadden die elke
week op school tijdens de godsdienstles van de pastoor te horen kregen dat
jongens nooit met zichzelf mochten spelen, omdat je dan langzaam krom ging
groeien omdat het nat uit je piemel afgetapt ruggenmerg was. Jongens die dat
deden waren voorbestemd voor de hel of zouden in dit leven al gestraft worden
doordat ze later alleen nog maar arbeider bij de steenfabriek of turfgraver in
de Peel konden worden. Tja, waarschijnlijk had de pastoor gelijk, want de
arbeiders die op het tasveld van de steenfabriek werkten, waren allemaal wat
grauw en mager en hadden de straf om
arbeider te zijn blijkbaar zelf verdiend door als jongen in bed niet te slapen
maar met zichzelf te spelen. En als ze het nou maar gebiecht hadden, want de
pastoor wilde steevast van alle jongens weten hoe vaak ze het hadden gedaan,
maar dat hadden ze waarschijnlijk niet gedurfd, ik ook niet trouwens. Vreemd
volk, die arbeiders. Wanneer ik in het poortje bij de straat stond, kon ik de
schunnige moppen horen die ze elkaar vertelden. Het was geen prettige gedachte
dat ik later een van hen zou moeten zijn en al hun gebazel een leven lang zou moeten aanhoren.
Onze
lakens zwegen gelukkig altijd, ook als de pastoor voorbij fietste en ze hem toe
hadden kunnen schreeuwen wat jongens in bed deden maar nooit opbiechtten. Dat
deden de lakens, die net zo’n hekel hadden aan wasbeurten als ik, lekker niet.
De pastoor met zijn zoete praatjes kon hen gestolen worden.
‘En
toen, grootmoeder?’
Moeder,
nog rood van de kou, strekte haar armen naar de kachel om zich te warmen en
keek mij beschuldigend aan.
‘Je
had me wel kunnen helpen, kwajong,’ zei ze.
‘En toen?’ vroeg ik. Ik probeerde me voor te
stellen hoe mijn moeder, die nu in die oude jas, die ooit van vader was geweest
maar nog te goed was om weg te gooien, met haar gezicht rood van de kou in de rozige
gloed van de kachel stond, eens als meisje in de gang had gestaan voor de
spiegel met zijn gepolitoerde nepgouden lijst en haar haren kamde. Maar het
beeld van het meisje met de vlechten, dat ze op haar twaalfde was en zoals ze
op een foto op het dressoir stond, kreeg ik niet voor ogen. Hoewel die overjas
zo oud en haveloos was, vond ik hem nu heel erg mooi en helemaal bij haar
passen. Het kon niet schelen dat er geen knopen meer aan zaten. Ik begreep
opeens dat ze die jas nooit weg zou kunnen doen omdat hij van mijn vader was
geweest. Het kon niet schelen dat hij legergroen was en dat hij tien jaar in de
paardenstal van de marechaussee aan de kapstok had gehangen. Er was geen geur lekkerder
dan die van de paardenstal van mijn vader, de wachtmeester van de marechaussee
die, hoog op zijn paard, mijn moeder ooit ten huwelijk had gevraagd, zonder dat
hij wist hoe ze heette en zonder dat ze hem bij zijn naam kon noemen, terwijl
ze allebei wisten dat ze nooit meer zonder elkaar zouden kunnen.
‘En
toen, grootmoeder?’
Ze
keek me een beetje verbaasd aan.
‘De
rest weet je zelf wel.’
‘Ja
ja, de rest weet ik zelf.’ Ik wist dat ik nu haar verhaal aan mezelf moest
vertellen, omdat mijn moeder, die de hoofdpersoon in haar vertelsel was, bij
ons in de keuken was. Nu kon grootje het verhaal over haar dochter, die haar
niet wilde helpen met de was, niet afmaken, want dat was tegen haar regels. Een
andere keer, wanneer moeder naar de
bakker was of bij een buurvrouw thee zat te drinken, zou ze de rest vertellen.
‘Ja
ja, ik weet alles,’ herhaalde ik.
‘Is
er weer iets wat ik niet mag weten?’ vroeg moeder, een beetje ontdooiend in de
gloed van de kachel, hoewel de koude lucht nog steeds tussen de plooien van
haar jas ontsnapte en de geuren van ijs en rook van de steenfabriek de keuken
binnenbracht.
‘Alles
mag je weten,’ zei grootmoeder, ‘maar jongens hebben soms geheimen.’
‘Dus
het ging over jou,’ zei moeder opgelucht, omdat alles wat wij te vertellen
hadden, terwijl zij buiten met de lakens vocht, niets met haar van doen had. ‘Ik
dacht al dat het over mij ging. Ik zag wel dat jullie me uitlachten.’
‘We
zouden niet durven,’ zei grootmoeder.
Mijn
moeder pakte de kam en liep naar haar slaapkamer om haar verwaaide haren te
kammen. Wij bleven stil wachten. Wij wisten wat het betekende, vooral als het
lang duurde. Soms zag ik mijn moeder als de deur van haar slaapkamer openstond
en ze voor de spiegel van de commode zat, soms wel tien minuten. Dan was het
altijd alsof ze haar haren kamde voor de grote en sprekende foto van mijn vroeg
gestorven vader, wiens foto ze zo naar de spiegel had gekeerd dat het was of
hij naar haar keek. Ze maakte zich mooi voor hem. Door een kier van de deur
bleef ik soms kijken, ademloos. En als ik wist dat zij wist dat ik er stond,
liep ik fluitend of zingend naar beneden, spelend dat ik niets had gezien, maar
de tranen stonden dik in mijn ogen van ontroering.
‘Je
mag alles weten, mam,’ zei ik, toen ze terugkwam in de keuken, haar haren mooi
alsof ze naar de kerk ging. ‘Maar je weet alles al.’
‘Ja,
ik weet alles,’ zei ze, kijkend naar de lakens die zacht als was waren
geworden.
Ik
liep naar buiten, net of ik naar de konijnen ging kijken. Ik wist dat van
kinderen werd verwacht dat ze zich groot hielden en dat ze nooit klein mochten
zijn. Ik speelde dat ik ging kijken naar de wolken, die misschien sneeuw zouden
brengen. Of misschien liep ik gewoon naar buiten omdat kinderen soms buiten
moeten zijn. Ik zweer het, kinderen moeten soms naar buiten geschopt worden, omdat
geen volwassene snapt wat er in hun hoofd omgaat. Buiten kunnen ze pas alleen
zijn. En ze weten dat daarbinnen de anderen over hen praten. Maar of
grootmoeders en moeders echt iets van hun kinderen begrijpen, betwijfel ik.
Ik
zweer het, als ik nu naar binnen zou gaan op fluistervoeten, in de sokken die
mijn grootmoeder voor me heeft gebreid, zal ik horen dat ze over mij praten, grootmoeder
en moeder. Maar ik mag het niet horen omdat wat ze zeggen niet voor mijn oren
bestemd is en omdat het tegen de spelregels is. Ik loop alleen maar wat buiten rond
om de tranen in mijn ogen te laten bevriezen. En er valt genoeg te lachen. Ik
hoor de arbeiders van de steenfabriek met hun gore moppen waar ik geen bal van
snap, maar die toch heel lollig zullen zijn.
Ik
moet sterk zijn. Straks komen mijn broers thuis. Ze moeten echt niet denken dat
ik een hamster of een hond ben, alleen maar omdat ik een beetje verdrietig ben.
Ik begin met terugslaan. Ik sla ze gewoon op hun kop. Ik weet alles.
___________________
Ton
van Reen schrijft kinder- en jeugdboeken, proza, poëzie en journalistiek werk.
In 1965 debuteerde hij met de dichtbundel Vogels
en de kleine roman Geen Oorlog. Hij
heeft een onverbloemde liefde voor Afrika. In 1974 begon hij, samen met zijn
vrouw Corrie Zelen, met het uitgeven van boeken van Afrikaanse schrijvers in de
Afrikaanse Bibliotheek. In Kenia en Ethiopië zette hij stichtingen op voor hulp
aan gehandicapte kinderen. Meer informatie: www.stichtinglalibela.nl.
